لبنیات و صنایع لبنی در تاریخ ایران

تاریخچه دامداری

شیر، از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در برنامه غذایی ملل جهان داشته است.

از 7000 سال پیش احشامی مانند گو و گوسفند در نقاطی از آفریقا و ترکیه به صورت گله‌ای درآمده و اهلی شده‌اند.

از آن روز تا به حال، لبنیات به عنوان غذا استفاده می‌شود.

 اولین کارخانه های لبنیات در ایران

اولین کارگاه لبنیات‌سازی در سال ۱۳۳۶ با نام آستارا، در خیابان فردوسی تهران تاسیس شد که تولیدات آن شیرهای بطری با درب چوبی بود.

در اواخر سال ۱۳۲۷ یا اوایل سال ۱۳۲۸ کارخانه نسبتا مدرنی در جوادیه تهران احداث شد که در واقع نخستین موسسه‌ای بود که صنعت مدرن شیر را در ایران پایه‌گذاری کرد.

این کارخانه که آلفا نامیده می‌شد کار خود را با دریافت روزانه ۵ تن شیر خام و تبدیل آن به انواع محصولات لبنی آغازکرد.

کارخانه آلفا دارای دستگاه‌های خامه‌گیر، پاستوریزاتور و بطری پرکنی بوده و به همین دلیل موفقیت زیادی در عرضه شیر بهداشتی به دست آورد.

دستگاه بطری شویی کارخانه آلفا یک دستگاه ساده و نیمه خودکار بود که با دارا بودن مخازن محلول شست‌وشو و برس‌های موتوری برای شست‌وشوی داخل و خارج بطری، امکان شستن بطری را به کمک دست کارگر و ماشین فراهم می‌ساخت. با این روش بطری‌های شیر پس از شست‌وشو و آب کشی به‌وسیله کارگر و ماشین در آب کلردار قرار می‌گرفت و سپس برای پر شدن آماده می‌شد.

مدت فعالیت واحد مذکور ۱۰ سال و حداکثرظرفیت آن به ۱۵ تن در روز رسید که در سال ۱۳۳۸ به علت ورشکستگی تعطیل شد.

کارخانه شیر پاستوریزه تهران

از جمله دیگر واحدهایی که بعدا اقدام به تهیه و توزیع شیر و ماست بسته‌بندی شده کردند، می‌توان میکی ماست و لارک را نام برد که هر یک به نوبه خود خدماتی را در عرضه فرآورده‌های لبنیات انجام دادند.

در سال ۱۳۳۳ طرح تاسیس کارخانه شیر پاستوریزه تهران با اقدامات وزارت بهداری سازمان برنامه و موسسه یونیسف (وابسته به سازمان ملل متحد) آماده شد.

بر اساس این طرح مقرر شد که ساختمان و سرمایه لازم توسط سازمان برنامه از محل اعتبارات عمرانی کشور تامین شود و ماشین‌آلات مورد نیاز نیز به‌وسیله یونیسف به ایران اهدا شود. در مقابل، دولت ایران تعهد کرد که معادل یک برابر و نیم ارزش ماشین‌آلات (معادل ۴۳۰ هزار دلار) برای مدت هفت سال قسمتی از شیر تولیدی کارخانه شیر پاستوریزه تهران را جهت تغذیه کودکان نیازمند اختصاص دهد تا به این ترتیب بهبود چشمگیری در تغذیه این طبقه از جمعیت ایران، حاصل شود.

پس از امضای قرارداد کارهای ساختمانی و نصب ماشین‌آلات شروع و در آبان ماه ۱۳۳۶ کارخانه شیر پاستوریزه تهران با ظرفیت اولیه ۴۵ تن در روز گشایش یافت.

احداث کارخانه شیر پاستوریزه تهران و استقبالی که مردم از محصولات آن به عمل آوردند، باعث رونق و ایجاد دامداری‌های متعدد شد.

این دامداری‌ها که جدا از سنت دیرین و قدیمی دامداری ایران تاسیس شده بودند از مدرن‌ترین وسایل موجود در این راه مدد گرفته و با امکانات نوینی که به دست آورده بودند، تهیه شیر به صورتی کاملا بهداشتی انجام پذیرفت و رونق دامداری‌ها باعث ازدیاد محصولات تولیدی کارخانه شیر پاستوریزه و در نتیجه باعث تضمین هر چه بیشتر بهداشت و سلامتی مردم تهران شد.

 دیگر کارخانه ها

استقبالی که مردم تهران از محصولات کارخانه شیر پاستوریزه به عمل آوردند، موجب رشد تقاضای شیر خام بیشتری از این کارخانه شد.

در شهریور ماه ۱۳۳۹ دومین کارخانه شیر پاستوریزه در تهران به نام شرکت لبنیات پاستوریزه پاک در تهران تاسیس شد.

در طول برنامه عمرانی دوم (تا آخر سال ۱۳۴۱) واحدهای دیگری در شهرستان‌های تبریز، رشت و آبادان، و در طول برنامه عمرانی سوم ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ شش واحد دیگر در شهرستان‌های، اصفهان، شیراز، مشهد، ساری، باختران و اهواز احداث شدند.

در طول برنامه عمرانی چهارم ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ در دی‌ماه سال ۱۳۴۷ طبق اساسنامه‌ای که از تصویب کمیسیون‌های وزارتخانه‌های دارایی، کشاورزی و استخدام مجلسین گذشت، شرکت سهامی صنایع شیر ایران تشکیل و علاوه برکارخانه‌های شیر پاستوریزه تهران، کارخانه‌های شیر پاستوریزه تبریز و شیراز نیز در اختیار این شرکت قرار گرفت.

در طول برنامه عمرانی پنجم ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ واحدهای تولیدی شیر در کشت و صنعت اراک و مادی دیری (می‌ماس) از طریق بخش خصوصی و شرکت تهیه و توزیع شیر ایران وابسته به بانک توسعه کشاورزی و بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران جهت تامین شیر و تغذیه رایگان دانش‌آموزان مدارس ابتدایی و راهنمایی تاسیس شدند. شرکت تهیه و توزیع شیر ایران ماموریت یافت یازده کارخانه جهت تولید شیر پاستوریزه و ۷۵ تن در روز، در مراکز – استرلیزه و سایر فرآورده‌های شیری با ظرفیت‌های بین ۱۵۰استان ایجاد و تحت پوشش خود قرار دهد.

کارهای ساختمانی و نصب ماشین‌آلات ۴ کارخانه از ۱۱ کارخانه بر اساس کارخانه‌های شیر پاستوریزه و استرلیزه در مناطق آذربایجان، خراسان، اصفهان و فارس در اوایل سال ۱۳۵۷ به اتمام و بهره‌برداری رسید.